Λογοτεχνία

                    Η  Λ  Ε  Κ  Τ  Ρ  Α    Σοφοκλή 

                    ή  Η απουσία του προσώπου-υποκειμένου,  από τη δράση του

 

 

Παιδαγωγός (οδοιπορώντας) 

Του Αγαμέμνονα (1) που χρόνια πάνε, όταν στην Τροία αρχήγευε, 

 άξιε γιε  

Τώρα εντός και γύρω σου ωρίμασε  η δύναμη.  

΄Ηρθες!  

 

Κοίτα λοιπόν  εκεί πέρα αυτά   

που έτοιμος  μέρα και νύχτα  

γυρόφερνες (μηρύκαζες) στη σκέψη(2). 

 

Να, εκεί μπροστά  το  ΄Αργος, ίδιο κι απαράλλαχτο,  

όπως  με λαχτάρα η φαντασία σου το έχει ιστορήσει 

Να, το άλσος της αλλοπαρμένης κόρης του Ινάχου 

Που  οίστρος της πήρε το μυαλό. 

Να πάλι, Ορέστη, η Λύκειος του λυκοκτόνου Απόλλωνα  αγορά,  

Κι από εδώ , κοίτα , αριστερά, ο ακουστός ναός της ΄Ηρας. 

 

( στεκόμενοι) 

Φτάσαμε κιόλας, μπιστέψου αυτό που βλέπεις, (πίστεψε στα μάτια σου) 

στις Μυκήνες μέσα,  τις  χρυσοντυμένες . 

Μα, ρούχο πολυφορεμένο, φθαρμένο από τα φονικά, 

Δες τον  εδώ, ξεχωρίζει, ο οίκος  των Πελοπιδών. 

          (1) Από την αρχή κυριαρχεί το όνομα του σημαντικού «άλλου», του Αγαμέμνονα. 

         ΄Επεται το πλαίσιο των δύο τόπων, η Τροία και  το ΄Αργος. Το σημαίνον υποκείμενο της   παρούσας δράσης ως ιδιότητα, γιος, και ως κύριο όνομα , Ορέστης,  στη σημασιολογική ιεραρχία του παιδαγωγού έρχεται κατοπινό. Την ταυτότητά του ο Ορέστης θα την ορίσει μέσα από την ταύτισή του με τον νεκρό πατέρα και από τη σχέση του, εν συνεχεία,   με τον κάθε φορά σημαντικό «άλλο», άνθρωπο ή θεό. Προξενεί αίσθηση η τεχνική  του Σοφοκλή, την συναντούμε και στην επική εξύμνηση σπουδαίων προσώπων, να αναδείχνει την ταυτότητα των ήρώων του με χρήση της ετερότητας την οποία παρεμβάλλει έντεχνα στη σκέψη ή τη δράση τους   μέσα από  τη, σκιώδη έστω,  παρουσία των  άλλων προσώπων. Είναι μήπως ο Ορέστης ένα υποκείμενο με δράση που δεν του ανήκει;  

              (2) Γίνεται έμμεση αναφορά στις εμμονικές ιδέες που έντυναν, με ένδυμα το καθήκον  

          στον  νου του Ορέστη  τα παιδικά του χρόνια το σχέδιο και την πράξη της  εκδίκησης. Στη σκέψη του Ορέστη μπορούμε να αναζητήσουμε την  εσωτερικευμένη  φωνή του παιδαγωγού. 

   (3)   Στον πρόλογο και σε όλο το δράμα βιώνουμε ένα ατέλειωτο χορό  αντιθέσεων    «κοίτα  από μακριά το ΄Αργος, δες από κοντά την πόλη», 

«χρυσοντυμένες Μυκήνες ,  ρημαγμένο σπιτικό». Το σχήμα δεν είναι  εύκολο ν’αποδοθεί μεταφραστικά, κάθε φορά με την ίδια ένταση ,  στον αντίστοιχο   ρυθμό της πεζής  απαγγελίας και με  τη λεκτική  σειρά της ποιητικής  έμπνευσης.                   

(4)    Η σκια του δολοφονημένου  Αγαμέμνονα είναι διάχυτη  σε όλη την τραγωδία σημαίνοντας την αδιόρατη παρουσία του. Σε διαφορετικό πλαίσιο, ανάλογο όμως σχήμα, το φάντασμα του επίσης δολοφονημένου βασιλιά, πατέρα του ΄Αμλετ, φανερώνεται σαν πραγματικό και προβαίνει σε αποκαλυπτικό διάλογο με τον γιο του. 

 

 

Πάνω που μακελεύανε τον πατέρα σου                                                                                                                                                                                                 

πιστεμένος  εγώ,                                                                            

από της ομοαίματης  αδελφής σου (1) 

τα χέρια  σε πήρα . 

Σε φυγάδεψα   και σε γλίτωσα. 

Σ’έφτασα να γίνεις παληκάρι,   

πατρικός τιμωρός των φονιάδων. 

 

Τώρα Ορέστη  και συ Πυλάδη  

από τους φίλους  ο  πιο αγαπημένος 

κάντε γρήγορα. 

 Σχεδιάστε τη δουλειά.  

Λίγο ακόμα και το λαμπερό φως του ήλιου 

θα γυρίσει σε  τραγούδι τους ορθρινούς  ψιθύρους (ορθρινά ψέλλισματα) των πουλιών  

και η μαύρη νύχτα 

χωρίς (ορφανά από) το φως  τους  (ανάφωτα);                                                                                                                                               

θ’αφήσει πίσω της  τ’αστέρια .                                                           

 

Προτού λοιπόν κάποιος από τους μέσα ξεπορτίσει,   

αρμόστε οι δυο σας  το σχέδιο με τον λόγο 

Γιατί εδώ που το φτάσαμε  

καιρός δεν περισσεύει. 

Ώρα για έργα     

ΟΡΕΣΤΗΣ 

Πιστέ  μου  ακόλουθε και αγαπημένε  

σημαδιακά  μιλάς,  μα καθαρά. 

Ψυχή  γενναία 

στο πλευρό μας. 

Σαν άλογο καλής γενιάς (καλόσειρο)   

και γέροντας  αν είσαι(2)   

στη μάχη με τ’αφτί ολόρθο  

θυμάσαι την παλιά σου την  ορμή . 

Γι’ άλλη μια φορά όμως  τώρα 

Εσύ, εμάς,  μπροστά μάς  ωθείς , 

 Και συ, πάλι , ανάμεσα  στους πρώτους από κοντά   ακολουθείς .    

 

1) O Oρέστης και η Ηλέκτρα είναι αδέλφια από το ίδιο αίμα (όμαιμα). Παιδιά από την ίδια μάνα και από τον ίδιο πατέρα. Ανθρωπολογικά ο Σοφοκλής υπογραμμίζει τη μονιστική καταγωγή των ηρώων του από την ίδια γενιά και την  εξ αίματος συγγένεια στοιχεία    που αμέσως μετά θα επικαλεσθεί ο Ορέστης επιζητώντας  τη σύμπραξη των θεών στη διεκδίκηση του θρόνου και της περιουσίας του.  Στο ηθικό όμως πεδίο, η δικαίωση για την πράξη της  επικείμενης  ανόσιας μητροκτονίας έχει μεγαλύτερη συναισθηματική βαρύτητα  και θα βρει πιο εύκολα  ανταπόκριση στο κοινό αίσθημα του ακροατηρίου, αν αυτή ζητιέται από γνήσια αδέλφια και όχι ετεροθαλή. 

(2) Διατηρώ μέρος μόνο της παρομοίωσης του παιδαγωγού με ίππο ευγενή . Στη συνέχεια μετασχηματίζω την παρομοίωση σε μεταφορά (γέροντας αν είσαι) επιχειρώντας να αποδώσω την ισότιμη θέση που αρχικά  δίνει  ο Ορέστης στον παιδαγωγό του. Παρά ταύτα στους στίχους που ακολουθούν η παλαιά  ιεραρχία  επανέρχεται: ο παιδαγωγός είναι ιδιοσυγκρασιακά γενναίος, ενώ ο Ορέστης ευγενής, σύμφωνα με το κληρονομικό δίκαιο του   γένους  . Στη δημοκρατική ισονομία των χρόνων του Σοφοκλή διακρίνουμε  ίχνη από μνήμες, πιθανόν  και σύγχρονα της εποχής  του ποιητή κατάλοιπα, παλαιότερων αυταρχικών καθεστώτων (βασιλεία , ολιγαρχία τυραννίδα κλπ) , που όπως είναι αναμενόμενο ανταποκρίνονται  κατά κύριο λόγο στο χρονικό περίγραμμα  των γεγονότων του εκτυλισσόμενου δράματος  . 

 

Θα σου πω τι σκέφτηκα. 

Τέντωσε τ’αφτιά σου. 

Αν κάπου ξαστοχήσω 

βόηθα με  να ξανάβρω τον στόχο  

 

Όταν πήγα στο Πυθικό μαντείο 

να μάθω πώς για τον φόνο του πατέρα μου 

εκδίκηση να πάρω από τους δολοφόνους ,  

άκουσε τι αποκρίθηκε  ο Φοίβος : 

 

Χωρίς όπλα και στρατό ασπιδοφόρο 

μονάχος μου  

με χέρι αυτοδίκαιο 

στοχαστικά  να  κάνω τη σφαγή.  (1)                                  (με περίσκεψη ) 

                                                                                                                                                                       Αυτός είναι ο χρησμός λέξη με  λέξη. 

Εσύ τώρα πήγαινε  

και όταν δεν σε βλέπει κανείς 

μπες στο παλάτι, 

καλά μάθε κάθε κίνησή τους   

και γύρνα  

με το νι και με το σίγμα  να μάς πεις .  

Τα χρόνια και τα γηρατειά   

σ’ έχουν κάνει αγνώριστο. 

Κι έτσι που λευκοστολίστηκε το κεφάλι σου,  (λευκάνθισε ) 

δεν θα κινήσεις υποψίες . 

Θα τους πεις ότι είσαι από τη Φωκίδα  

και ότι έρχεσαι από μεριάς  του Φανοτέα  

που μέγας φίλος γίνηκε  

στο πλάι τους πολεμώντας . 

 

(1) Στοχαστικός: με τη σημασία αυτού που έχει σχεδιασμένο στόχο. Δάνειο και αντιδάνειο: “stochastic” από τον ανθρωπολόγο G. Bateson χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει τις προσαρμοστικές μεταβολές του νου για την  επίτευξη στόχου. Η έννοια του δόλου δεν ταιριάζει μεταφραστικά στα πράγματα του κειμένου. Η αναλογία με τη μορφή σύγκρισης μεταξύ πατέρα και γιου  μάς παραπέμπει αντιθετικά στον  Αγαμέμνονα ο οποίος   επιστρέφει με όπλα  και  στρατό  στις Μυκήνες. Αστόχαστος όμως και ανέτοιμος  παγιδεύεται στο μοιραίο τέλος του. 

 

 

 

Με όρκο κάνε τους να πιστέψουν στα λόγια σου ,     

 πως τον  Ορέστη 

θάνατος τον βρήκε  κακός  σε κακιά πάνω   ώρα.  

Στους Πυθικούς αγώνες  

έξω (γκρεμίστηκε) πετάχτηκε από το τροχήλατο άρμα του. 

Σε αυτά μόνο κράτα την κουβέντα     

 

 

 

Προς τον Πυλάδη : 

 

Εμείς  θα πάμε στον τάφο του πατέρα.  

Όπως εκείνος  επιθυμούσε, (1) (ως εφίετο)  

υγρή σπονδή να κάνουμε  

και  τα  μαλλιά μας, ταφικό στολίδι, πολύτιμο,   

γύρω ν΄απλώσουμε  

 

Μετά γυρνάμε πίσω. 

Θα κρατάμε  στα χέρια χάλκινο δοχείο 

 ξέρεις, αυτό που κρύψαμε στους θάμνους.  

Θα τους κάνουμε ν’αποξεχαστούν  

με τη γλυκιά είδηση   

πως  χάθηκα για πάντα : 

Φωτιά και στάχτη το σώμα μου;  

λύπη δεν νιώθω. 

Θάνατος με τα λόγια τους  ; 

Σωτηρία μου και Τιμή στα έργα της ζωής μου .                         

 

Μα την πίστη μου, Πυλάδη! 

Κανείς  λόγος που  ωφέλιμος αξιώνεται  στην πράξη   

κακό  δεν κάνει. 

Δεν είναι λίγες οι φορές που άκουσα  

 πως ανθρώπους σοφούς   

που ανυπόστατα νεκροί λογιάστηκαν  

 σαν μια μέρα  στα σπίτια τους γυρίσουν 

 σε μεγαλύτερη τιμή  

οι άνθρωποι  τους έχουν . 

 

 

(1) Ο μακροχρόνιος ιδεατός  σχεδιασμός  της εκδίκησης που τώρα γίνεται πράξη στρατηγική και, ψυχικά, η  ταύτιση του γιου με τον αδικημένο πατέρα, που όμως  ποτέ δεν γνώρισε, μου επιτρέπουν  την κατά λέξη  μετάφραση  της φράσης  ως προβολή του Ορέστη, η οποία  καθιστά την άρρητη επιθυμία του νεκρού πατέρα ρητή επιθυμία του γιου .  

 

 

΄Ετσι κι εγώ τολμώ να ξεστομίσω :  

 νεκρός στα λόγια;   

ζωντανός μέσα σε  λάμψη αστεριού 

θ’αστράψω  

πάνω από τους εχθρούς μου  

 

 

Γη των πατέρων ! 

θεοί του τόπου μου ! 

Δεχθείτε με.  

 

Ευλογίστε με  

τύχη να’χω  καλή,  

στους  δρόμους  που διάλεξα να πάρω.  

 

Σπίτι μου πατρικό !  

Έρχομαι    

από  θεούς κινημένος 

για καθαρμό στα ίσα από το βάρος του χρέους μου. 

 

 

Και μη μ’ εξαποστείλετε  

από τούτη εδώ τη γη μου ατιμασμένο 

γιατί δεν αξιώθηκα  

 τις τιμές  που σε άρχοντα  πρέπουν. (1) 

Ο πλούτος μου είναι παλιός από πάππου προς πάππο 

όσο παλιός και  ο οίκος του γένους μου. (2) 

Πάλιν  αυτόν τον οίκο  θα  ορθώσω.   

 

Τούτα μόνο έχω να πω. 

 

(1)  Ο Σοφοκλής κινείται διαχρονικά  ως προς την πολιτικής φύσεως πολυσημία της λέξης «άτιμος» που στη δημοκρατία του καιρού του σημαίνει πρόσωπο στερημένο από τα  πολιτικά του δικαιώματα. Για τον Ορέστη ωστόσο το νόημα της λέξης  χρησιμοποιείται ως  κίνητρο ανάκτησης της περιουσίας του και ως εξήγηση για την   επιδιωκόμενη από τον ίδιο παλινόρθωση του πατρικού θρόνου. 

 

(2)  η δια του φόνου κάθαρση σύμφωνα με τη λογική του Ορέστη γίνεται αυτο-δίκαια και χωρίς τη χρήση  δόλου βάσει του  θεϊκού χρησμού και του στρατηγικά  καταστρωμένου σχεδίου από τον ίδιο. Η έννοια του δόλου τού είναι ξένη και αυτό  επιτρέπει να ζητάει την εύνοια που αρμόζει σε άνθρωπο δίκαια σκεπτόμενο και πράττοντα . 

 

(3) Το θέμα της μέσω άλλου ταυτότητας του  Ορέστη επανέρχεται. Επιχειρεί να την  προσδιορίσει  στο πλαίσιο του βασιλικού οίκου από τον οποίο προέρχεται και στα όρια που θέτουν οι νόμοι των θεών. Η προσωπική συμβολή του ίδιου ως υποκειμένου στο εγχείρημα παλινόρθωσης  της πατρικής εξουσίας υπολείπεται σε  σύγκριση με το χρέος που του επιβάλλει το κραταιό γένος του και η ισχύς της θεϊκής ρήσης. 

 

Γέροντα εσύ τώρα πήγαινε . 

Το αρχικό σου να φρουρήσεις  χρέος  . 

 Πάμε κι εμείς.   

Μέγας επιβλέπων του έργου μας  

στο πέρασμα για την ωριμότητα 

είναι ο καιρός  κάθε μας πράξης   (1) 

 

Ακούγεται να  βογγά. 

 

ΗΛΕΚΤΡΑ: 

Πονώ η δύστυχη 

ΠΑΙ:  

Για μια στιγμή παιδί μου! 

σαν κάποια δούλα ν’άκουσα  

να βαριαναστενάζει 

 πίσω από τις πόρτες 

ΟΡΕΣΤΗΣ 

Μήπως είναι η δύστυχη Ηλέκτρα; 

Στάσου,   ν’ακούσουμε. 

Να  βεβαιωθούμε. 

ΠΑΙ. 

Κρατήσου. (2) 

Τον λοξό (παράξενο)  λόγο του Λοξία Απόλλωνα  

άκαιρα (και ψυχόρμητα, παρορμητικά)  

στην πράξη μη  τον δοκιμάζουμε . 

Σαν που ταιριάζει σε άρχοντα 

κάνε την αρχή : 

Ρίξε σπονδής  νερό για τα λουτρά του πατέρα σου (3) 

Αυτή η πράξη φέρνει τη νίκη 

Αυτή , κάνει στέρεη  τη δράση μας 

 

1. Η μετάβαση του Ορέστη από τη νεανική στην ώριμη ηλικία δοκιμάζεται μέσα από την πράξη και τον χρόνο εκτέλεσής της. Η έννοια της δραστήριας εφαρμογής καλοσχεδιασμένου έργου, της μητροκτονίας υπόρρητα νοούμενης, είναι διάχυτη σε όλο τον πρόλογο της τραγωδίας ως μέρος  μιας οιονεί τελετουργίας , ανεξάρτητα από το ανόσιο περιεχόμενό της,   μεταβατικής ωστόσο  προς την ενηλικίωση.   

 

(2)Ο παιδαγωγός επισημαίνει την αντίφαση του Ορέστη και ελέγχει τον παρορμητισμό του 

     Η  απόπειρα του Ορέστη ως συγκινησιακού υποκειμένου να  έκφράσει  προσωπικά συναισθήματα στο άκουσμα της αδελφής του, βρίσκει απέναντι  τον παιδαγωγό , επιτηρητή των μηνυμάτων από ένα έξωθεν οριζόμενο χρέος  . Η   λαχτάρα του αδελφού να αναγνωρίσει την από χρόνια χαμένη αδελφή  μένει ανεκπλήρωτη μπροστά στην προτεραιότητα που έχει η  προβλεπόμενη τάξη  της τελετουργίας. Ο χρησμός του  Απόλλωνα λειτουργεί συνοπτικά και διορθωτικά. Η πράξη  της εκδίκησης  έχει σχεδιασθεί αδρομερώς από τον ίδιο  τον θεό και ο παιδαγωγός, όπως προηγουμένως του έχει ζητηθεί από τον Ορέστη,  έχει αναλάβει ρόλο επόπτη στην εφαρμογή του σχεδίου. 

 

(3)  Τα λουτρά της σπονδής παραπέμπουν στα λουτρά του θανάτου, εκεί όπου άγρια   δολοφονήθηκε ο Αγαμέμνονας (Αισχύλου «Αγαμέμνων»). 

​

ΗΛΕΚΤΡΑ (1) 

 

Ω΄! φως 

 

Φως καθαρό της  αποκάλυψης  

και συ αγέρα (2) 

που ίσα με το φως   μοιράζεσαι τη γη! 

Ακούστε το τραγούδι του θρήνου  μου. 

Ατελείωτο. 

Δείτε το στήθος μου.  

Πληγή,  

από  τα   χέρια μου 

που δυο  μαζί το  χτυπούν,   

χωρίς σταματημό,  

ώσπου να  κάνει η μαύρη νύχτα πέρα. 

 

Μισητά κρεβάτια. 

Θλιβερά σπίτια.   

Τα ξενύχτια μου όλοι  τα ξέρουν, 

και όσες στους θρήνους μου  

για τον δύσμοιρο πατέρα  

καταγγελίες: 

 

Στη βάρβαρη γη  

ο φονικός ΄Αρης  

πρόσκληση δεν του έκανε . 

 

Με  δολοφονικό όμως πελέκι 

όπως τη δρυ ο υλοτόμος  

 η  Μάνα μου  και ο Αίγισθος   

που το ίδιο μοιράζονται κρεβάτι 

του σκίζουν το κεφάλι. 

                 

1. Η Ηλέκτρα λειτουργεί προφητικά και καταγγελτικά 

 

(2)Το Φως είναι αποκαλυπτικό για να φανεί καθαρά το πληγωμένο σώμα της Ηλέκτρας, σύμβολο του  εγκλήματος που έχει διαπραχθεί 

   Ο  αγέρας,  ισόμοιρος στο από κοινού με το φως  έργο: μεταφέρει τον ήχο από τα βογγητά και τους θρήνους σε    όλο τον ανάκτορικό οικισμό. ΄Ολοι  μπορούν να δουν και όλοι μπορούν ν’ακούσουν  

 

 

 

 

 

 

Πατέρα, 

Άλλη καμιά δεν σ’έχει μες στα στήθη της .  

Θλίψη νιώθω  

και θλιβερός μέσα στην ταπείνωση  ο θάνατός σου   

 

 

Μοιρολογώ. 

Στενάζοντας, φαρμάκι στάζω  

Μέρα και νύχτα : 

Όσο βλέπω 

να τρεμοπαίζει αστραφτερό το φως των αστεριών, 

όσο  λάμπει το φως της μέρας 

μπροστά στις Πόρτες του πατρικού μου 

σε όλους καθάρια    στέλνω την ηχώ μου 

σαν της αηδόνας θρήνο 

για το νεκρό παιδί της : 

 

 

Ω  του ΄Αδη και της Περσεφόνης  βασίλειο των ίσκιων 

Ω  χθόνιε Ερμή  και Δίκαιη Κατάρα 

και σεις  Ερινύες  

των θεών ανελέητες  κόρες  

προστάτριες σταθείτε 

Αυτού που με δόλο χάθηκε  

Αυτού που ύπουλα του στέρησαν  του έρωτα την κλίνη.  

Ελάτε , βοηθήστε,   

τιμωρήστε για τον θάνατο του πατέρα μου .   

φέρτε πίσω τον αδελφό μου. 

Μόνη δεν μπορώ το βάρος  

 να σηκώσω  

που τη  λύπη ελαφραίνει 

 

Η Ηλέκτρα είναι εγκλωβισμένη στα ακραία συναισθήματα λύπης και μίσους . Ο προσωπικός  χώρος της αγάπης και της συγχώρεσης  είναι κενός από τα συναισθήματα αυτά  που ποτέ δεν τα έχει βιώσει  στη σχέση μάνας κόρης. Ο  θρήνος και ο κοπετός  δεν αρκούν να την ανακουφίσουν από τη βαθειά λύπη. Ωστόσο, το συναισθηματικό  αντιστάθισμα στο βάρος  της λύπης είναι το  μίσος και η  αγωνία. Αυτό της είναι επίσης  βαρύ να το σηκώσει μόνη.  Σε αυτό επιθυμεί να την ανακουφίσει ο  αδελφός της.  Ο Σοφοκλής ενσυναισθητικά πρωτοπορεί ανακαλύπτοντας προστατευτικές   λειτουργίες οργάνωσης  του συναισθηματικού κώδικα,   πολύ μεταγενέστερα εντοπισμένους στην ψυχολογία του ανθρώπου.