Ψυχοθεραπεία

΄Όταν σκέφτομαι την ψυχοθεραπεία και το επάγγελμά του ψυχοθεραπευτή, συχνά μου έρχεται στον νου η εικόνα από θαλασσινό ταξίδι. Είναι σαν μια συνάντηση με ενδιαφέροντες ανθρώπους πάνω σε κατάστρωμα καραβιού που ξεκινά να λύνει τους κάβους για ταξίδια κοντινά ή μακρινά , ανάλογα με την περίπτωση, όπως και να’ναι πάντως για περιπέτειες ποντοπόρες.

Θέλεις η νησιώτικη καταγωγή και των δύο γονιών μου και τα πολυήμερα ταξίδια νόστου στη Μεσόγειο για την ελληνική πατρίδα με δρομολόγιο πάνω σε επιβατηγά ποστάλια: Αλεξάνδρεια, Βηρυττό, Λεμεσό, Ρόδο, Πειραιά και μετά πάλι πίσω. Θέλεις oι θαλασσινές αφηγήσεις από ιστορίες για τη θάλασσα και τα μακρά ζεστά καλοκαίρια στο Πορτ Σαϊντ τα πρώιμα χρόνια της ηλικίας μου , ίσως όλα μαζί, είχαν με τον καιρό διαμορφώσει την αισθητική μιας κουλτούρας ταξιδιώτη που αυθόρμητα με έσπρωχνε να συνδέω τη φροντίδα μου για τους ανθρώπους με την ποιητική ομορφιά του υγρού στοιχείου , όταν είναι ήμερο, αλλά και με την υπομονετική αντοχή που αυτό προκαλεί, όταν θεριεύει.

Ακόμη και σήμερα μετά από πολλά χρόνια ψυχοθεραπευτικής δουλειάς με πρόσωπα , ομάδες και ζευγάρια, ο ταξιδευτικός συμβολισμός κρατάει μια θέση για μένα ανάμεσα στους επιβάτες. Εκεί βρίσκω ένα τόπο που διαλογικά τον ορίζω και με ορίζει . Βιώνω την ψυχοθεραπεία εκ των ένδον σαν θαλασσινή ιστορία , συγκυβερνήτης και συνταξιδευτής. Το αντίκρυσμα; Η αμοιβαία διαφοροποίηση και το όριο που θέτει η αμοιβαία σχέση δύο υποκειμένων στην αδιάλειπτη ροή της αυτοαναφοράς και της μεταβίβασης . Σ’αυτή τη μη γραμμική πλεύση της ψυχοθεραπευτικής σχέσης η βελόνα της πυξίδας δείχνει σταθερά την κατεύθυνση, όμως , η πορεία μπορεί κάθε φορά να αλλάζει, καθώς εκ των πραγμάτων ακολουθεί τη ρότα που υπαγορεύει το ταξίδι.

​

Ψυχοθεραπευτική εμπειρία

Η μετακύλιση της συστημικής εμπειρίας μέσα στον χρόνο από τις παλαιότερες έως τις σημερινές γενιές των ψυχοθεραπευτών, όχι μόνο από τους σκαπανείς της θεωρίας και της πράξης αλλά και από τους έμπειρους ψυχοθεραπευτές της καθημερινής πρακτικής , υφαίνει μια εξελικτική ακολουθία γνώσης και βιώματος. Μεταφέρεται διαγενεακά από τους προπάτορες και ενδογενεακά μέσα στα κέντρα εκπαίδευσης από τον ένα ψυχοθεραπευτή στον άλλο σε ποικίλα πλαίσια σχέσεων: εκπαίδευση, διδασκαλία, εποπτεία, διαβάσματα, γράψιμο. Στη βάση όλων αυτών των δράσεων , η διαλογική σχέση λεκτική και μη λεκτική

Η ψυχοθεραπευτική συναλλαγή εμπεριέχει γνώση και εμπιστοσύνη, κατά κύριο λόγο ευαισθησία και συναίσθηση για έναν από κοινού με τον θεραπευόμενο συντονισμό στην πορεία της ψυχοθεραπείας. Το ταξίδι είναι, ανάλογα με το θεραπευτικό αίτημα, βραχύ, σαν να λέμε Πειραιάς μικρές Κυκλάδες. Σε άλλες όμως περιπτώσεις, το δρομολόγιο είναι μεγάλο σε θάλασσες του ωκεανού και με καιρούς απρόβλεπτους. ΄Όπως και να’χει, η διαδρομή πλαισιώνεται κάθε φορά από ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό μικρής ή μεγάλης μετακίνησης, κοντά στα κατατόπια της οικείας ισορροπίας ή μακριά από αυτή. Το σταθερό στοιχείο στην κυματώδη αστάθεια της ψυχοθεραπευτικής μετακίνησης μακριά από την ισορροπία βρίσκεται στην ευστάθεια από το αθέατο χτίσιμο της ψυχοθεραπευτικής σχέσης, με ό,τι αυτό περιλαμβάνει, και στην αίσθηση της συνέχειας που ο θεραπευτικός διάλογος γεννάει ανεξάρτητα από το θέμα συζήτησης. Περισσότερο όμως είναι το αίσθημα της ελπίδας. Το πολύτιμο αυτό αγαθό της προσδοκίας για κάτι καλό πηγάζει από εμπειρίες, σύμφυτες με την επιθυμία για επιβίωση . Μακριά από την ισορροπία, στις διακυμάνσεις της ζωής, οι άνθρωποι ελπίζοντας να γιατρέψουν τον πόνο και να ζήσουν καλά ανακαλύπτουν μέσα τους ανυπολόγιστες πηγές ενέργειας. Την ίδια ώρα εφευρίσκουν τρόπους να παίρνουν ενέργεια από το περιβάλλον. Ο Ilya Prigogine έχει υποστηρίξει, με στοιχεία έρευνας , ότι τα συστήματα μακριά από την ισορροπία όχι μόνο δεν κινδυνεύουν να διαλύσουν τις δομές τους, αλλά αναπτύσσουν άλλες , σαν να λέμε χαλαρές δομές ταξιδιού. Αφήνοντας πίσω το πλαίσιο των οικείων ισορροπιών, επιβιώνουν, θέτουν στόχους στη διάρκεια της διαδρομής , και ελευθερώνουν δυνατότητες επιλογής . Στο τέλος αυτού του ταξιδιού εμφανίζεται σαν αποκάλυψη η υπεύθυνη αυτονόμηση .

​

Μια περίπτωση ψυχοθεραπείας μακριά από την ισορροπία

Η Ιωάννα και ο Νικόλας ήρθαν με το αίτημα να βοηθήσουν τον γιο τους Σπύρο 31 ετών να αφήσει τον επίμονο εγκλεισμό του στο σπίτι και να βγεί στη ζωή και το επάγγελμα. ΄Ένα αρχιτεκτονικό γραφείο σχεδιασμένο από τον ίδιο περίμενε την επαγγελματική του δραστηριοποίησή την οποία με διάφορα προσχήματα ανέβαλλε.

​

Οι συνεδρίες ξεκίνησαν με την Ιωάννα και τον Νικόλα. Δεκαπενθήμερες στην αρχή πιο αραιές αργότερα διάρκεσαν περισσότερο από δύο χρόνια. Το κεντρικό πρόσωπο του οικογενειακού αιτήματος , ο Σπύρος, δεν εμφανίστηκε ποτέ στις οικογενειακές συνεδρίες. Η απουσία του όμως ήταν μόνο τυπική, καθώς ανά διαστήματα εύρισκε τον τρόπο να στέλνει στις συνεδρίες των γονιών έμμεσα μηνύματα για την κατάστασή του. Η απουσία του ωστόσο είχε επίσης μια άλλη πρακτική συνέπεια : η Ιωάννα και ο Νικόλας μετά από πολλά χρόνια γάμου βρέθηκαν ο ένας απέναντι στον άλλο σαν διαλογικό ζευγάρι σε διαπροσωπική σχέση.

Ο Νικόλας δούλεψε τη δική του απουσία από τη σχέση του μαζί της και με την οικογένεια. Η Ιωάννα, από την άλλη μεριά, τους βαθιούς φόβους της απέναντι στη σωματική και συναισθηματική εγγύτητα. Η σχέση του ζευγαριού πέρασε από επίπεδα μεγάλης αβεβαιότητας και αστάθειας στα όρια του χωρισμού. Συχνά ο θυμός και η απελπισία κατάκλυζαν τη συνεδρία , καθώς ούτε ο γιος τους ούτε το πρόβλημά του ήταν εκεί για να δώσουν διαφορετικό περιεχόμενο στη συζήτηση. Οι επιλογές ήρθαν απρόβλεπτα , ξεπήδησαν μέσα από το πλαίσιο και από την ενότητα που δίνει η διαλογική διαδικασία: ο Νικόλας άρχισε δοκιμαστικά να μειώνει τον χρόνο απουσίας από το σπίτι , η Ιωάννα δοκίμασε διστακτικά να μοιράζεται τους φόβους της μαζί του, ο γιος τους επιφυλακτικά άφηνε τη θέση του Νικόλα και της Ιωάννας. Ο Σπύρος στο νέο πλαίσιο της ψυχοθεραπευτικής σχέσης συνέβαλε θετικά με την απουσία του. Την ίδια ώρα οι μεταβολές στη σχέση της Ιωάννας και του Νικόλα τον βοηθούσε να μετασχηματίζει τις επίμονες αντιλήψεις του σχετικά με τη χρησιμότητα της παρουσίας του στο πλαίσιο του σπιτιού.

​

Η οικογένεια της Ιωάννας, του Νικόλα και του Σπύρου επέλεξε να δουλέψει μακριά από την αρχικά επιδιωκόμενη ισορροπία που εκφραζόταν από το αίτημα “κανονικοποίησης” της συμπεριφοράς του γιου τους. Οι δύο τους επέλεξαν να ρισκάρουν τον άγνωστο δρόμο της διαπροσωπικής τους σχέσης χωρίς τις δικλείδες μιας ασφαλούς επαναφοράς σε γνώριμα μέρη.

​

Η ψυχή του κυβερνητικού συστήματος

Ενδιαφέρον στοιχείο στην περίπτωση της Ιωάννας, του Νικόλα και του Σπύρου είναι ότι η θέση του ψυχοθεραπευτή ως ισότιμου υποκειμένου μέσα στο θεραπευτικό σύστημα της οικογένειας κάνει το οικογενειακό σύστημα πιο πολύπλοκο. Ο πόνος από μια επώδυνη εμπειρία ,τα συναισθήματα φόβου και άγχους που ακολουθούν , οι αξίες που αποκαλύπτονται βρίσκουν χώρο για μια διαφοροποιητική αναφορά . Συνάμα η προοπτική μιας ισότιμης σχέσης , ο συγκατασκευαστικός διάλογος και οι αφηγούμενες ιστορίες δίνουν τη δυνατότητα από κοινού συμφωνίας για το πρόσωπο ή τα πρόσωπα που θα αποτελέσουν το άμεσο θεραπευτικό σύστημα. Κοντολογής το θεραπευτικό αίτημα στο πλαίσιο των πληροφοριών που αναδύονται στις πρώτες συνεδρίες είναι αυτό που κατά πάσα πιθανότητα θα προσδιορίσει αν όλο το σύστημα ή μέρος του θα συνεχίσει την ψυχοθεραπεία.

​

Οι αξίες και τα συναισθήματα, η ψυχή του κυβερνητικού συστήματος , που διαρρέουν την ψυχοθεραπευτική διαδικασία είναι παρόντα σε κάθε στιγμή της θεραπευτικής σχέσης . Η ισοτιμία μεταξύ των υποκειμένων, η μη παρεμβατικότητα και ενότητα που συνοδεύει τη διαδικασία επιφέρουν σταδιακά διαφοροποιήσεις που φέρνουν στο φως τη γνώση, το νόημα και την υπεύθυνη επιλογή.

​

Ο ψυχοθεραπευτής της δευτεροκυβερνητικής γενιάς του ‘80

Προσωπικά εντάσσω τον εαυτό μου στους ευνοημένους χρονικά ψυχοθεραπευτές, καθώς βρέθηκα να κάνω την εκπαίδευσή μου στα συστήματα ανάμεσα σε ψυχοθεραπευτές της γενιάς του ’80. Είναι η δεκαετία που στράφηκα στη μελέτη της θεωρίας και τις εφαρμογές της συστημικής ψυχοθεραπείας . Τα χρόνια εκείνα ήταν προνομιακά, καθώς έζησα από πρώτο χέρι δίπλα σε αφοσιωμένους στο έργο τους ψυχοθεραπευτές την επαναστατική μετακίνηση που έφερνε μετά το 1980 η κυβερνητική δεύτερης τάξης.

Η νέα οπτική είναι ανατρεπτική στη σύλληψή της . Ο παρατηρητής ορίζει τη θέση του ως μέρος του συστήματος που παρατηρεί. Με την παρατήρησή του αναλαμβάνει την ευθύνη να δημιουργεί νοητικά και να συν-δημιουργεί ένα σύνολο διαπροσωπικών σχέσεων στο οποίο συμμετέχει και ο ίδιος. Στις αποσκευές του έχει σαν εφόδιο πορείας τη διάκριση του εαυτού του ως υποκειμένου. Οι υποθέσεις του για την αναδυόμενη θεραπευτική πραγματικότητα έχουν τη μορφή μιας περιγραφής σχέσεων που δεν είναι καθόλου μοναχική, αλλά συμπεριλαμβάνει ισότιμα στο χτίσιμό της τον συνομιλητή –θεραπευόμενο. Το εφόδιο με το οποίο ο ψυχοθεραπευτής εισέρχεται στο οικογενειακό σύστημα και το οποίο προβάλλει σαν αξία στη θεραπευτική σχέση είναι η αυτονομία του. Θέτει με αυτό τον τρόπο από την αρχή της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας στον πυρήνα του διαλόγου που αρχίζει όχι την ισχύ από τις εξειδικευμένες γνώσεις του , αλλά την αμοιβαία με τον θεραπευόμενο σχέση ισότιμων υποκειμένων.

​

Oι παλαιότερες σκέψεις του Gregory Bateson για τον στοχαστικό νου ο οποίος ενοποιεί τον ετερόκλητο κόσμο και, πιο πρόσφατα, οι ιδέες για έναν έμψυχο ολονικό κόσμο (holonic kosmos) από συστήματα με αισθητική και αξίες έχουν την αφετηρία τους στην αρχική επίδραση που είχε η ιδεολογία της κυβερνητικής δεύτερης τάξης .

​

​

Η επάνοδος της βιολογίας

Τα είκοσι χρόνια που ακολούθησαν ως το τέλος της δεκαετίας του “90, ο ορίζοντας της ψυχοθεραπείας πλάτυνε με την εντυπωσιακή εισροή του μεταμοντέρνου ρεύματος και συναντήθηκε σε βάθος με τη δουλειά στον τομέα της διαπροσωπικής νευροβιολογίας. ΄Ενας από τους πρωτοπόρους ο D. Siegel και οι συνεργάτες του έθεταν εκείνη την εποχή με τρεις μόνο όρους τα συστατικά της ανθρώπινης εμπειρίας που θα έδιναν διαφορετική διάσταση στη διαδικασία της ταυτότητας : νους -εγκέφαλος-σχέση.

 

Είναι ενθαρρυντικό ότι η νευροβιολογία τοποθετούσε ως συστατικό της προσωπικής απαρτίωσης τη διαπροσωπική σχέση σε συνάρτηση με τη διεγκεφαλική συνδετικότητα . Αυτό ωστόσο δεν απέχει πολύ μερικά χρόνια πριν, από τις σκέψεις του βιοφυσικού Η.v. Foerster για τη σύσταση της ταυτότητας : Εσύ και Εγώ και η Σχέση = Ταυτότητα. Η αναφορά του Foerster επέκτεινε τα όρια της προσωπικής ταυτότητας σε μια ταυτότητα από κοινού την οποία οι άνθρωποι επικοινωνιακά με τον διάλογο χτίζουν μαζί.

​

Διαφοροποίηση, μέθοδος σύνθεσης των αντιθέσεων

Οι τεκμηριώσεις από τις νευροεπιστήμες ήρθαν για να συνδράμουν υποστηρικτικά τα θεωρητικά ερείσματα της ψυχοθεραπείας και τις εφαρμογές της. Στη θέση του ψυχοθεραπευτή είχα μια αίσθηση συμπλήρωσης κάθε φορά που χρειαζόταν να ανατρέξω νοερά στα ευρήματα της νευροβιολογίας.

Η παραδοσιακή αντίληψη ότι η ψυχοθεραπεία επιλύει τις νευρωτικές συγκρούσεις παίρνει μια άλλη διάσταση, καθώς μέσα από τη διεργασία της διαφοροποίησης προβάλλεται η έννοια της ισοτιμίας και της αυτονόμησης στη θεραπευτική σχέση. Στην κυβερνητική δεύτερης τάξης η σύγκρουση δεν είναι το κύριο θέμα . Αντιμετωπίζεται στο πλαίσιο μιας διαδικασίας συνεχούς δράσης προς διαφοροποίηση . Η πράξη της διαφοροποίησης αρχίζει με την πρώτη συνεδρία ανάμεσα στον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο . Σημαίνον υλικό στη διαδικασία της διάκρισης του διαφορετικού είναι το συναίσθημα, και κεντρικό μέσο για την επίτευξη της διαφοροποίησης, ο ισότιμος διάλογος.

​

Κάθε φορά που ξεκινάω ένα ταξίδι με την οικογένεια ή εξατομικευμένα με ένα από τα μέλη της, αισθάνομαι τη συντροφική παρουσία διαφόρων διανοητών που έχουν εξομαλύνει στην πράξη τον συχνά δύσβατο δρόμο της ψυχοθεραπείας, να συνοδεύει τον κοινό δρόμο της δουλειάς μας προβάλλοντας στη σκέψη μου μια πρόταση αναφοράς. Το ενδιαφέρον στο σημείο αυτό είναι ότι στις τόσες σοφές επινοήσεις που έχουν προηγηθεί της δικής μου γνώσης και εμπειρίας υπάρχει άπλετος ο χώρος για να προσθέτω ένα διαλογικό εύρημα στο εκάστοτε πλαίσιο συνεργασίας με τους θεραπευόμενούς μου. Δημιουργώ με αυτό τον τρόπο τις προϋποθέσεις μιας επιστημολογίας και, προκειμένου για την εκπαίδευση, ενθαρρύνω τους εκπαιδευόμενούς μου να εμπιστεύονται τον εαυτό τους, όταν πράττουν τόσο το αυτονόητο όσο και το εξαιρετικό της ψυχοθεραπείας.