Massimo Recalcati : «Το Σύμπλεγμα του Τηλέμαχου»

​

Κέλευθος, 2016

 

Μια σύντομη αναφορά στο περιεχόμενο του βιβλίου

και μια σύνδεση της λακανικής με τη συστημική σκέψη.

Μανώλης Τσαγκαράκης

​

​

 

Στο πρόσωπο και τη δράση του Τηλέμαχου της Οδύσσειας ο Recalcati δημιουργεί ένα ψυχικό χώρο μέσα στον οποίο θα βάλει να σμίγουν δύο εκπροσωπήσεις της επιθυμίας, αυτής του γιου και αυτής του πατέρα.

Ο γιος Τηλέμαχος επιθυμεί ό,τι επιθυμεί ο ξενητεμένος πατέρας : τον νόστο- επιστροφή στην πατρίδα. Και η επιθυμία του πατέρα Οδυσσέα είναι συντονισμένη με την επιθυμία του γιου: να επιστρέψει ο πατέρας στην πατρίδα και να τιμωρήσει τους μνηστήρες. Οι δύο επιθυμίες – επιλογές σχηματίζουν μια κυκλική επικοινωνιακή σχέση που υπονοείται σε όλη την έκταση της Οδύσσειας , πραγματοποιείται όμως με τα γνωστά γεγονότα πραγματοποίησης του νόστου και της μνηστηροφονίας στα ακροτελεύτια μέρη της.

Ο Recalcati συνδέει την επιθυμία του Οδυσσέα με την επιθυμία του σημερινού ανθρώπου για τη μέσα από τον νόμο παρουσία του συμβολικού πατέρα και, ευρύτερα, με την ανάγκη της ζωής για ύπαρξη, συνέχιση και ανανέωση του κανόνα και του νοήματος. Η παραβατικότητα των μνηστήρων εμφανίζεται ως στοιχείο ανομίας και χάους.

 

Το ενδιαφέρον στοιχείο στο βιβλίο του Recalcati είναι ότι ο νόμος του πατέρα δεν παραπέμπει στην ισχύ του αυταρχικού βουλησιαρχικού προτύπου, όπως αυτό του Οιδίποδα. Ο πατέρας Οδυσσέας του βιβλίου, εκπρόσωπος με σημερινά μέτρα κάθε λογής εργαζόμενου ανθρώπου, είναι ένας αντιήρωας που με τον τρόπο ζωής του και με το παράδειγμα δράσης γίνεται δυνάμει ο ίδιος υποδειγματικός και φορέας ενός μηνύματος επιθυμίας για τη δράση και τη ζωή.

΄Ενας αυτού του τύπου Οδυσσειακός ήρωας κληροδοτεί στον γιο την παράδοση από τη ιστορία της γενιάς και των περιπετειών του. Και ο γιος του κληρονομεί από εκείνον τη δυνατότητα να συνθέτει τη δική του ταυτότητα δίνοντας ενότητα στα στοιχεία ελευθερίας που μεταφέρονται με την πράξη (γεγονότα) και τον λόγο (αφήγηση και διάλογος).

 

Η συνάντηση της βούλησης του γιου και του πατέρα στο έργο επιβεβαιώνει το σχέδιο του γιου να υπομείνει ενεργητικά την απουσία του πατέρα και στη συνέχεια να τον αναζητήσει -συνθήκη, πραγματική ή συμβολική, συνήθης στην εποχή μας- προκειμένου να βρει το όριο και να πάρει τον δρόμο αυτοπροσδιορισμού και αναζήτησης νοήματος. Η ανοχή στη στέρηση του πατρικού προτύπου περιβάλλεται από ένα σύστημα αξιών πίστης στη νοσταλγία της επιστροφής, της αποδοχής της οικογένειας και στήριξής της ως θεσμού. Σε ένα παράλληλο άξονα κινείται η θέση της Πηνελόπης όχι μόνο σαν πρότυπο παραδοσιακής συζύγου σύμβολου της καρτερίας. Κυρίως η Πηνελόπη στα είκοσι συνολικά χρόνια του Τρωικού πολέμου και του νόστου λειτουργεί σε σχέση με τον Τηλέμαχο και τον απόντα πατέρα του Τηλέμαχου. Ο λόγος της μητέρας

έχει απενοχοποιητικό χαρακτήρα ως προς την πατρική απουσία. Στηρίζει την παρουσία του με την προσδοκία ενός ερχομού πλήρους από την προσδοκία αποκατάστασης της οργάνωσης ως πράξης και ως νοήματος.

Σε μια συστημική εκδοχή σχετικά με τη σύγχρονη οικογένεια, η κληρονομιά της γενιάς έρχεται και από τους δύο γονείς, από μακρές σειρές γεγονότων, από αφηγούμενες οικογενειακές ιστορίες. Συνθέτουν αμφίπλευρα ένα ταυτοτικό σώμα από ιστορίες και μύθους που αποτελεί τον πυρήνα νοημάτων χρήσιμων στην παραπέρα ανάπτυξη των παιδιών. Η στάση αποδοχής, η ύπαρξη κατεύθυνσης , η εγρήγορση των συναισθημάτων, σε συνάρτηση με τη διαφορετικότητα των δύο γονέων, στον χρόνο που όλη η οικογένεια συμβιώνει αλλά και μετά, όταν τα παιδιά απομακρύνονται, διατηρούν την επιθυμία για ενέργεια και ζωντάνια. Η απουσία του πατέρα ή της μητέρας σε επαγγελματικής αναγκαιότητας ταξίδια ή άλλως πως δεν μεταπίπτει, όπως θα μπορούσε να γίνει, σε τραυματικό γεγονός.

Τις δύο πρώτες δεκαετίες του νέου αιώνα συμμετέχουμε , άλλοτε ως δρώντα πρόσωπα και άλλοτε ως παρατηρητές, ως μέλη εν γένει μιας κοινότητας που αποδέχεται την ποικιλότητα και την κανονικοποιεί, με κοινά αποδεκτούς όρους , σε μια ανατρεπτική μεταβολή στη δομή της οικογένειας. Αυτό που παραμένει κοινό σήμερα από το παλαιό οικογενειακό εθιμοτυπικό είναι η επιθυμία των ανθρώπων να ζευγαρώνουν ενταγμένοι στο κοινωνικό πλαίσιο και να ζουν μαζί. Με αυτό τον τρόπο αναπαράγουν, τουλάχιστον στο ξεκίνημα της σχέσης, αυτό που αποκαλούμε πυρηνική οικογένεια του ζευγαριού .

Ανεξάρτητα από το φύλο, όπως και αν αυτό ορίζεται, το ζευγάρι συνδέεται με συναισθήματα, μπορεί να έχει παιδιά, αν το επιθυμεί, και να τα μεγαλώνει συντροφικά.

Σε μια τέτοιου είδους υπό συνεχή διαμόρφωση κοινωνία της οικογένειας ο Τηλέμαχος του Recalcati έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς επισημαίνει την αναγκαιότητα ως εσώτερη επιθυμία του ανθρώπου για ρύθμιση του έσω και οργάνωση του έξω περιβάλλοντος κόσμου σε μια ολότητα του μαζί με τον άλλο

Επιχειρώντας μια γενικότερη θεώρηση, θα λέγαμε ότι ο Recalcati με το «Σύμπλεγμα του Τηλέμαχου» (2013, μετ.2016) και αργότερα με «Τα Χέρια της Μητέρας» (2015, μετ.2017) μας δείχνει ότι το όριο και ο κανόνας συμβίωσης συντίθενται στο πλαίσιο μιας κοινότητας (οικογένεια) από σύμβολα, αλλά και από την ίδια την κοινωνική δράση. Η “παντοδυναμία του υπερανθρώπου” μπορεί να αμφισβητηθεί απέναντι στο ισότιμο μέγεθος της διαλογικότητας του ανθρώπου, εκεί όπου τα πρόσωπα υποκείμενα αποτελούν αυτοαναφορικό όριο ο ένας για τον άλλο καταλαβαίνοντας τη διαφορετικότητά τους.

 

Χαλάνδρι, 20 Νοεμβρίου 2022

(μικρές προσθήκες τον Μάρτιο 2024)